सात प्रकारके मौन
जिनागममें सात प्रकारके मौन कहे गये हैं । हे भव्यजनों ! मन, वचन, कायसे उनका वर्णन सुनो ! पहला मौन स्नान करते समय रखना चाहिये । दूसरा मौन अरिहंतदेवकी पूजा करते समय, तीसरा मौन भोजन करते समय, चौथा मौन स्तुति पढते हुए, पाँचवाँ मौन कामसेवन करते समय, छठवाँ मौन शौचबाधासे निवृत्त होते समय और सातवाँ मौन लघुशंका करते समय रखना चाहिये । इस प्रकार ये मौनके सात स्थान कहे गये हैं मौन रखनेका कारण यह है कि जितने वर्ण हैं वे सब द्वादशांगके अंक हैं इसलिये भोजन, स्नान, मल, मूत्र तथा स्त्रीप्रसंग करते समय उनके उच्चारणका निषेध जिनागममें कहा गया है इसलिये उपर्युंक्त सात कार्य करते समय मौन ग्रहण करना चाहिये। भावार्थ: जिनपूजा और स्तुति करते समय जो मौन कहा गया है उसका प्रयोजन पूजा और स्तुतिके अतिरिक्त अन्य प्रकारकी बात करनेके त्यागसे हैं । पूजाके छन्द तथा स्तुति या स्तोत्र पढनेका निषेध नहीं है । मौनव्रतके धारी जीवोंको इतनी चेष्टाएँ कभी नहीं करनी चाहिये: किसी वस्तुको प्राप्त करनेकी इच्छासे प्रकुटी चढाना, ओर नेत्रोंकी टिमकारसे संकेत करना, सिर हिलाना, हुंकार करना, खांसना, खकारना, अंगुलिसे इशारा करना अथवा अक्षर लिख कर अभिप्राय प्रकट करना । जो इतनी क्रियाओंको करता है उसका मौन व्रत मलिन हो जाता है। संकेत करने पर यदि कोई अभिप्राय नहीं समझ पाता है तो मनमें आकुलता होती है तथा क्रोध उत्पन्न होता है, क्रोधसे शुभ ज्ञान नष्ट हो जाता है । इसलिये बुद्धिमान भव्यजनोंको आगमके अनुसार मौन रखना चाहिये । मौनके समय शुभभाव करना चाहिये । शुभ भावसे पुण्यकी वृद्धि होती हैं और पुण्पके प्रभावसे देवगति प्राप्त होती है इसमें कुछ भी संशय नहीं करना चाहिये !
*****
જિનાગમમેં સાત પ્રકારકે મૌન કહે ગયે હૈં | હે ભવ્યજનોં ! મન, વચન, કાયસે ઉનકા વર્ણન સુનો ! પહલા મૌન સ્નાન કરતે સમય રખના ચાહિયે | દૂસરા મૌન અરિહંતદેવકી પૂજા કરતે સમય, તીસરા મૌન ભોજન કરતે સમય, ચૌથા મૌન સ્તુતિ પઢતે હુએ, પાઁચવાઁ મૌન કામસેવન કરતે સમય, છઠવાઁ મૌન શૌચબાધાસે નિવૃત્ત હોતે સમય ઔર સાતવાઁ મૌન લઘુશંકા કરતે સમય રખના ચાહિયે | ઇસ પ્રકાર યે મૌનકે સાત સ્થાન કહે ગયે હૈંમૌન રખનેકા કારણ યહ હૈ કિ જિતને વર્ણ હૈં વે સબ દ્વાદશાંગકે અંક હૈં ઇસલિયે ભોજન, સ્નાન, મલ, મૂત્ર તથા સ્ત્રીપ્રસંગ કરતે સમય ઉનકે ઉચ્ચારણકા નિષેધ જિનાગમમેં કહા ગયા હૈ ઇસલિયે ઉપર્યુંક્ત સાત કાર્ય કરતે સમય મૌન ગ્રહણ કરના ચાહિયે| ભાવાર્થ: જિનપૂજા ઔર સ્તુતિ કરતે સમય જો મૌન કહા ગયા હૈ ઉસકા પ્રયોજન પૂજા ઔર સ્તુતિકે અતિરિક્ત અન્ય પ્રકારકી બાત કરનેકે ત્યાગસે હૈં | પૂજાકે છન્દ તથા સ્તુતિ યા સ્તોત્ર પઢનેકા નિષેધ નહીં હૈ | મૌનવ્રતકે ધારી જીવોંકો ઇતની ચેષ્ટાએઁ કભી નહીં કરની ચાહિયે: કિસી વસ્તુકો પ્રાપ્ત કરનેકી ઇચ્છાસે પ્રકુટી ચઢાના, ઓર નેત્રોંકી ટિમકારસે સંકેત કરના, સિર હિલાના, હુંકાર કરના, ખાંસના, ખકારના, અંગુલિસે ઇશારા કરના અથવા અક્ષર લિખ કર અભિપ્રાય પ્રકટ કરના | જો ઇતની ક્રિયાઓંકો કરતા હૈ ઉસકા મૌન વ્રત મલિન હો જાતા હૈ| સંકેત કરને પર યદિ કોઈ અભિપ્રાય નહીં સમઝ પાતા હૈ તો મનમેં આકુલતા હોતી હૈ તથા ક્રોધ ઉત્પન્ન હોતા હૈ, ક્રોધસે શુભ જ્ઞાન નષ્ટ હો જાતા હૈ | ઇસલિયે બુદ્ધિમાન ભવ્યજનોંકો આગમકે અનુસાર મૌન રખના ચાહિયે | મૌનકે સમય શુભભાવ કરના ચાહિયે | શુભ ભાવસે પુણ્યકી વૃદ્ધિ હોતી હૈં ઔર પુણ્પકે પ્રભાવસે દેવગતિ પ્રાપ્ત હોતી હૈ ઇસમેં કુછ ભી સંશય નહીં કરના ચાહિયે !