द्विदलका वर्णन
भोजन सम्बन्धी द्विदलका वर्णन सुनो । जिनेन्द्र भगवानने जेसा कहा है वेसा निश्चय कर श्रद्धान करो । द्विदलकी रीति दो प्रकारकी है सो हे भव्यजनों ! उसे प्रीतिपूर्वक धारण करो । दो में से पहले अकाष्ठ - अन्न सम्बन्धी द्विदलकी विधि यह है - प्रत्येक मनुष्यकों श्रावक होकर इस प्रकारके द्विदलका त्याग करना चाहिये । मूंग, मटर, अरहर, धान, मोठ, मसूर, उडद, चना, चौला और कुलथी आदि अनाज कहलाते हैं इसमें जिसकी दाल होती है, वह अनाज सम्बन्धी दाल है। इसके सिवाय बेलमें नाल सहित जिनकी उत्पत्ति होती है ऐसे खरबूजा, ककडी, तोरई, टिण्डा, पेठा (कुम्हडा), पलवल, सेम, करेला और खीरा (विशेष प्रकारकी ककडी)के बीजोंकी जो दाल है उसे दही और छाछमें मिलानेसे द्विदल कहलाता है। द्विदलको मुखमें लेने पर लारका सम्बन्ध होनेसे संमूर्च्छन प॑चेन्द्रिय जीवोंकी उत्पत्ति हो जाती है और ये सब गलेके नीचे उतर कर उदरमें पहुँचते हैं । इस प्रकार अनाज और बेल (लता)से उत्पन्न होनेवाला द्विदल, अकाष्ठ द्विदल कहलाता है । द्वितीय काष्ठ द्विदलकी विधि यह है--जिन फलोंके बीजोंकी दाल होती है उसे छांछ और दहीके साथ मिलानेसे द्विदल होता है ऐसा यथार्थ रूपसे भगवानने कहा है । इस काष्ठ द्विदलमें अचारकी चिरोंजी, पिस्ता, बादाम, बोल्या(? )के बीज तथा सांगरी आदिके नाम आते हैं । इनको आदि लेकर वृक्षफलोंकी जो मींगी दो फाटवाली होती है उसे छांछ और दहीके साथ मिलाकर खानेसे द्विदलका दोष होता है। मुखके भीतर लारके मिलनेसे उनमें तत्काल पंचेन्द्रिय जीव उत्पन्न हो जाते हैं । इस प्रकारका दोष जान कर हे भव्यजीवों ! भोजन संबन्धी द्विदलका सदा त्याग करो । कितने ही अज्ञानी जन सांगर, पिठौर (पिठौरी? )और तोरईका रायता बनाते है, उसके पापका कोई पार नहीं है। जो उस रायतेको खाते हैं वे पापके भागी होते हैं। ऊपर कहे हुए अकाष्ठ और काष्ठ-दोनों प्रकारके द्विदलोंका जो त्याग करता है वही वास्तवमें श्रावक है। ककडी, पेठा और खेलरा (?) इनको छांछ और दहीमें रखकर तथा राई और नमक अज्ञानी जन रायता बनाते हैं तथा खाते हैं सो उसमें राई और नमकके पडनेसे शीघ्र ही अपार जीवोंकी उत्पत्ति हो जाती है ॥ राई और नमक मिला हुआ जो भी पदार्थ हैं, उसका हे भव्यजीवो ! त्याग करो । कितने ही लोग कपडेमें दहीको बाँध कर रखते हैं, पश्चात् मीठा मिलाकर शिखरिणी बनाते हैं । इसके सिवाय कितने ही लोग खारक और दाखके घोलको दहीमें मिलाकर तथा मीठा ड।ल कर रायता खाते हैं सो दहीमें मीठा मिलाने पर अंतर्मुहूर्तमें त्रस जीव उत्पन्न हो जाते हैं। मीठा सहित दही अंतर्मुहूर्त तक तो ठीक रहता है, भव्य जीव उसे खा सकते है। परन्तु पश्चात् उसमें संमूर्च्छन जीव उत्पन्न हो जाते है । जेसा कि गाथामें कहा गया है--मीठा और दही मिलाने पर अंतर्मुहूर्तमें संमूर्च्छन जीव उत्पन्न हो जाते हैं ऐसा जिनेन्द्र भगववानने कहा हैं । आगे कांजीका वर्णन करते है-.... जो जीभके लोभी विवेकहीन मनुष्य पापका भेद नहीं जानते हैं वे कांजी (चाट) आदि खाते हैं।अब उसकी विधि कहते हैं जैसे कि जिनागममें सुनी है। हे भव्यजीवो ! उसे सुन कर मनका समस्त संदेह छोडो । गर्म जल और छांछ मिलाकर उसमें मसाले तथा नमक डालते हैं, पश्चात् उसमें भुजिया (पकोडी) तथा बडा डालकर जो खाते हैं वे बुद्धिहीन हैं । पहले छांछ अर्थात् कांजीमें गर्म जल डाला जाता है, पश्चात् भुजिया आदि अनाज डाला जाता है । इसके संयोगसे उसमें इतने जीव उत्पन्न होते हैं कि जिनका पार नहीं होता । इसकी मर्यादा अत्यन्त कम है इसलिये प्रवीण जनोंको इसका शीघ्र ही त्याग करना चाहिये । छांछ ठण्डी रहती है इसलिये उसमें द्विदलका दोष बतलाया गया है । इसकी मर्यादा इस विधिसे बनती है--प्रथम छांछ और जलको पृथक् पृथक् गर्म करे, जब दोनो शीतल हो जावे तब दोनोंको मिलावे। पश्चात् दोनोंको फिर आग पर चढा कर गर्म करे, पुनः उतारने पर जब वे शीतल हो जावें तब उसमें भुजिया आदिकको डाले । इसकी मर्यादा चार मुहर्तके पहले पहले तक है पश्चात् उसमें जीवोंकी उत्पत्ति शुरू हो जाती है । जैसा कि गाथामें कहा है । चार मुहूर्त बीतने पर एकेन्द्रिय, छह मुहूर्त बीतने पर दो इन्द्रिय, आठ मुहूर्त बीतने पर तीन इन्द्रिय, दश मुहूर्त बीतने पर चार इन्द्रिय और बारह मुहूर्त बीतने पर पंचेन्द्रिय जीव उत्पन्न हो जाते हैं । यही भाव ग्रन्थक्रार छन्द द्वारा प्रकट करते हैं-चार मुहूर्त अर्थात् आठ घडीके बीतने पर एकेन्द्रिय जीव उत्पन्न होते हैं, छह मुहूर्त अर्थात् बारह घडीके बीतने पर दो इन्द्रिय जीव उसमें आ जाते हैं, दो प्रहर अर्थात् सोलह घडी बीतने पर वह कांजी तीन इन्द्रिय जीवोंका स्थान बन जाती है, अढाई प्रहर अर्थात बीस घडी बीतने पर चार इन्द्रिय जीव उत्पन्न हो जाते हैं और बारह मुहूर्त अर्थात् चौबीस घडी बीत जाने पर पंचेन्द्रिय जीवोंसे परिपूर्ण हो जाती है, इसमें संशय नहीं है । जिनेन्द्र देवने अपनी दिव्यध्वनिमें ऐसा कहा है । हे ज्ञानी जनों ! ऐसा जान कर इसे तत्काल छोडो, यह पापका भण्डार है । मर्यादाकी कमीके कारण कोई मानव ऐसा भी कहते हैं कि हम इसे खाये बिना ही जन्म व्यतीत कर लेंगे क्योंकि व्रतके अनुकूल मर्यादा पल नहीं सकेगी । मर्यादा भंगकर खानेका अपार पाप लगेगा, इसलिये बिलकुल ही छोड देना ठीक है । ऐसा करनेसे श्रेष्ठ शुभगतिकी प्राप्ति होगी ।
ग्रन्थकार कहते हैं कि हे मूर्ख प्राणी ! तूं कांजीके इस भेदको सुन कर मनमें खेद तथा विकलता धारण कर । इसे खाते समय स्वादजनित आह्लाद उत्पन्न होता है परन्तु उससे उन्माद-विषयोंकी उत्तेजना और लंपटता बढती है । पापकी प्रबलतासे भयंकर दुःख उठाना पडता है, ऐसा जान कर हे भव्यजीवो ! इसका त्याग करो । जो मतिमान, विवेकवान और महा गुणवान संत पुरुष हैं वे जिनेन्द्र भगवानकों प्रमाणभूत मानते हैं-उनकी दुहाई स्वीकृत करते हैं । इस प्रकार कांजी-चाटके निषेधका वर्णन हुआ ।
*****
ભોજન સમ્બન્ધી દ્વિદલકા વર્ણન સુનો | જિનેન્દ્ર ભગવાનને જેસા કહા હૈ વેસા નિશ્ચય કર શ્રદ્ધાન કરો | દ્વિદલકી રીતિ દો પ્રકારકી હૈ સો હે ભવ્યજનોં ! ઉસે પ્રીતિપૂર્વક ધારણ કરો | દો મેં સે પહલે અકાષ્ઠ - અન્ન સમ્બન્ધી દ્વિદલકી વિધિ યહ હૈ - પ્રત્યેક મનુષ્યકોં શ્રાવક હોકર ઇસ પ્રકારકે દ્વિદલકા ત્યાગ કરના ચાહિયે | મૂંગ, મટર, અરહર, ધાન, મોઠ, મસૂર, ઉડદ, ચના, ચૌલા ઔર કુલથી આદિ અનાજ કહલાતે હૈં ઇસમેં જિસકી દાલ હોતી હૈ, વહ અનાજ સમ્બન્ધી દાલ હૈ| ઇસકે સિવાય બેલમેં નાલ સહિત જિનકી ઉત્પત્તિ હોતી હૈ ઐસે ખરબૂજા, કકડી, તોરઈ, ટિણ્ડા, પેઠા (કુમ્હડા), પલવલ, સેમ, કરેલા ઔર ખીરા (વિશેષ પ્રકારકી કકડી)કે બીજોંકી જો દાલ હૈ ઉસે દહી ઔર છાછમેં મિલાનેસે દ્વિદલ કહલાતા હૈ| દ્વિદલકો મુખમેં લેને પર લારકા સમ્બન્ધ હોનેસે સંમૂર્ચ્છન પ#ચેન્દ્રિય જીવોંકી ઉત્પત્તિ હો જાતી હૈ ઔર યે સબ ગલેકે નીચે ઉતર કર ઉદરમેં પહુઁચતે હૈં | ઇસ પ્રકાર અનાજ ઔર બેલ (લતા)સે ઉત્પન્ન હોનેવાલા દ્વિદલ, અકાષ્ઠ દ્વિદલ કહલાતા હૈ | દ્વિતીય કાષ્ઠ દ્વિદલકી વિધિ યહ હૈ--જિન ફલોંકે બીજોંકી દાલ હોતી હૈ ઉસે છાંછ ઔર દહીકે સાથ મિલાનેસે દ્વિદલ હોતા હૈ ઐસા યથાર્થ રૂપસે ભગવાનને કહા હૈ | ઇસ કાષ્ઠ દ્વિદલમેં અચારકી ચિરોંજી, પિસ્તા, બાદામ, બોલ્યા(? )કે બીજ તથા સાંગરી આદિકે નામ આતે હૈં | ઇનકો આદિ લેકર વૃક્ષફલોંકી જો મીંગી દો ફાટવાલી હોતી હૈ ઉસે છાંછ ઔર દહીકે સાથ મિલાકર ખાનેસે દ્વિદલકા દોષ હોતા હૈ| મુખકે ભીતર લારકે મિલનેસે ઉનમેં તત્કાલ પંચેન્દ્રિય જીવ ઉત્પન્ન હો જાતે હૈં | ઇસ પ્રકારકા દોષ જાન કર હે ભવ્યજીવોં ! ભોજન સંબન્ધી દ્વિદલકા સદા ત્યાગ કરો | કિતને હી અજ્ઞાની જન સાંગર, પિઠૌર (પિઠૌરી? )ઔર તોરઈકા રાયતા બનાતે હૈ, ઉસકે પાપકા કોઈ પાર નહીં હૈ| જો ઉસ રાયતેકો ખાતે હૈં વે પાપકે ભાગી હોતે હૈં| ઊપર કહે હુએ અકાષ્ઠ ઔર કાષ્ઠ-દોનોં પ્રકારકે દ્વિદલોંકા જો ત્યાગ કરતા હૈ વહી વાસ્તવમેં શ્રાવક હૈ| કકડી, પેઠા ઔર ખેલરા (?) ઇનકો છાંછ ઔર દહીમેં રખકર તથા રાઈ ઔર નમક અજ્ઞાની જન રાયતા બનાતે હૈં તથા ખાતે હૈં સો ઉસમેં રાઈ ઔર નમકકે પડનેસે શીઘ્ર હી અપાર જીવોંકી ઉત્પત્તિ હો જાતી હૈ || રાઈ ઔર નમક મિલા હુઆ જો ભી પદાર્થ હૈં, ઉસકા હે ભવ્યજીવો ! ત્યાગ કરો | કિતને હી લોગ કપડેમેં દહીકો બાઁધ કર રખતે હૈં, પશ્ચાત્ મીઠા મિલાકર શિખરિણી બનાતે હૈં | ઇસકે સિવાય કિતને હી લોગ ખારક ઔર દાખકે ઘોલકો દહીમેં મિલાકર તથા મીઠા ડ|લ કર રાયતા ખાતે હૈં સો દહીમેં મીઠા મિલાને પર અંતર્મુહૂર્તમેં ત્રસ જીવ ઉત્પન્ન હો જાતે હૈં| મીઠા સહિત દહી અંતર્મુહૂર્ત તક તો ઠીક રહતા હૈ, ભવ્ય જીવ ઉસે ખા સકતે હૈ| પરન્તુ પશ્ચાત્ ઉસમેં સંમૂર્ચ્છન જીવ ઉત્પન્ન હો જાતે હૈ | જેસા કિ ગાથામેં કહા ગયા હૈ--મીઠા ઔર દહી મિલાને પર અંતર્મુહૂર્તમેં સંમૂર્ચ્છન જીવ ઉત્પન્ન હો જાતે હૈં ઐસા જિનેન્દ્ર ભગવવાનને કહા હૈં | આગે કાંજીકા વર્ણન કરતે હૈ-.... જો જીભકે લોભી વિવેકહીન મનુષ્ય પાપકા ભેદ નહીં જાનતે હૈં વે કાંજી (ચાટ) આદિ ખાતે હૈં|અબ ઉસકી વિધિ કહતે હૈં જૈસે કિ જિનાગમમેં સુની હૈ| હે ભવ્યજીવો ! ઉસે સુન કર મનકા સમસ્ત સંદેહ છોડો | ગર્મ જલ ઔર છાંછ મિલાકર ઉસમેં મસાલે તથા નમક ડાલતે હૈં, પશ્ચાત્ ઉસમેં ભુજિયા (પકોડી) તથા બડા ડાલકર જો ખાતે હૈં વે બુદ્ધિહીન હૈં | પહલે છાંછ અર્થાત્ કાંજીમેં ગર્મ જલ ડાલા જાતા હૈ, પશ્ચાત્ ભુજિયા આદિ અનાજ ડાલા જાતા હૈ | ઇસકે સંયોગસે ઉસમેં ઇતને જીવ ઉત્પન્ન હોતે હૈં કિ જિનકા પાર નહીં હોતા | ઇસકી મર્યાદા અત્યન્ત કમ હૈ ઇસલિયે પ્રવીણ જનોંકો ઇસકા શીઘ્ર હી ત્યાગ કરના ચાહિયે | છાંછ ઠણ્ડી રહતી હૈ ઇસલિયે ઉસમેં દ્વિદલકા દોષ બતલાયા ગયા હૈ | ઇસકી મર્યાદા ઇસ વિધિસે બનતી હૈ--પ્રથમ છાંછ ઔર જલકો પૃથક્ પૃથક્ ગર્મ કરે, જબ દોનો શીતલ હો જાવે તબ દોનોંકો મિલાવે| પશ્ચાત્ દોનોંકો ફિર આગ પર ચઢા કર ગર્મ કરે, પુનઃ ઉતારને પર જબ વે શીતલ હો જાવેં તબ ઉસમેં ભુજિયા આદિકકો ડાલે | ઇસકી મર્યાદા ચાર મુહર્તકે પહલે પહલે તક હૈ પશ્ચાત્ ઉસમેં જીવોંકી ઉત્પત્તિ શુરૂ હો જાતી હૈ | જૈસા કિ ગાથામેં કહા હૈ | ચાર મુહૂર્ત બીતને પર એકેન્દ્રિય, છહ મુહૂર્ત બીતને પર દો ઇન્દ્રિય, આઠ મુહૂર્ત બીતને પર તીન ઇન્દ્રિય, દશ મુહૂર્ત બીતને પર ચાર ઇન્દ્રિય ઔર બારહ મુહૂર્ત બીતને પર પંચેન્દ્રિય જીવ ઉત્પન્ન હો જાતે હૈં | યહી ભાવ ગ્રન્થક્રાર છન્દ દ્વારા પ્રકટ કરતે હૈં-ચાર મુહૂર્ત અર્થાત્ આઠ ઘડીકે બીતને પર એકેન્દ્રિય જીવ ઉત્પન્ન હોતે હૈં, છહ મુહૂર્ત અર્થાત્ બારહ ઘડીકે બીતને પર દો ઇન્દ્રિય જીવ ઉસમેં આ જાતે હૈં, દો પ્રહર અર્થાત્ સોલહ ઘડી બીતને પર વહ કાંજી તીન ઇન્દ્રિય જીવોંકા સ્થાન બન જાતી હૈ, અઢાઈ પ્રહર અર્થાત બીસ ઘડી બીતને પર ચાર ઇન્દ્રિય જીવ ઉત્પન્ન હો જાતે હૈં ઔર બારહ મુહૂર્ત અર્થાત્ ચૌબીસ ઘડી બીત જાને પર પંચેન્દ્રિય જીવોંસે પરિપૂર્ણ હો જાતી હૈ, ઇસમેં સંશય નહીં હૈ | જિનેન્દ્ર દેવને અપની દિવ્યધ્વનિમેં ઐસા કહા હૈ | હે જ્ઞાની જનોં ! ઐસા જાન કર ઇસે તત્કાલ છોડો, યહ પાપકા ભણ્ડાર હૈ | મર્યાદાકી કમીકે કારણ કોઈ માનવ ઐસા ભી કહતે હૈં કિ હમ ઇસે ખાયે બિના હી જન્મ વ્યતીત કર લેંગે ક્યોંકિ વ્રતકે અનુકૂલ મર્યાદા પલ નહીં સકેગી | મર્યાદા ભંગકર ખાનેકા અપાર પાપ લગેગા, ઇસલિયે બિલકુલ હી છોડ દેના ઠીક હૈ | ઐસા કરનેસે શ્રેષ્ઠ શુભગતિકી પ્રાપ્તિ હોગી |
ગ્રન્થકાર કહતે હૈં કિ હે મૂર્ખ પ્રાણી ! તૂં કાંજીકે ઇસ ભેદકો સુન કર મનમેં ખેદ તથા વિકલતા ધારણ કર | ઇસે ખાતે સમય સ્વાદજનિત આહ્લાદ ઉત્પન્ન હોતા હૈ પરન્તુ ઉસસે ઉન્માદ-વિષયોંકી ઉત્તેજના ઔર લંપટતા બઢતી હૈ | પાપકી પ્રબલતાસે ભયંકર દુઃખ ઉઠાના પડતા હૈ, ઐસા જાન કર હે ભવ્યજીવો ! ઇસકા ત્યાગ કરો | જો મતિમાન, વિવેકવાન ઔર મહા ગુણવાન સંત પુરુષ હૈં વે જિનેન્દ્ર ભગવાનકોં પ્રમાણભૂત માનતે હૈં-ઉનકી દુહાઈ સ્વીકૃત કરતે હૈં | ઇસ પ્રકાર કાંજી-ચાટકે નિષેધકા વર્ણન હુઆ |